Constructio

Primi usi specialistici del termine constructio si attestano già in età carolingia con le Glosse (9°-10° secolo) e il commento a Donato del grammatico irlandese Murethach

• Glossae biblicae in codice Sangallensi (Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 295, [G1], pp. 96-240, saec. Ix ex.) seruatae – sectio: 1 (glossae de prologo in Genesim), glossa: 11, pag .: 393.
  • ΣΙΝΤΑΓΜΑ constructio. aut compositio uel documentum dicitur
• Murethach – In Donati artem maiorem – prol. 3, 18
  • EDITIO dicitur constructio uel compositio siue institutio uel procreatio; non, ut quidam ferunt, formatur hoc nomen ab eo uerbo, quod est edo es est significans comestionem, sed potius ab eo, quod est edo edis edit, id est compono aliquid, quod in infinitiuo editum ire formatur.

Constructio in combinazione con litterae e con il significato di “forma grammaticale” o “valore delle parole”

• Petrus Abaelardus, Commentaria super S. Pauli Epistolam ad Romanos L&S D890 IV, 323:
  • Ut igitur litterae constructio quoquo modo texatur, ita huius uersiculi principium fini coniunge: “Ei autem qui potens est” etc. “honor et gloria”, sit subaudis; et rursus cum dicitur “cui”, subaudiatur est, ac si uidelicet dicatur: “Ei” sit “honor et gloria” cuius est, ac si uidelicet dicatur, sicuti reuera est sit, inquam, “per Iesum Christum” per quem glorificandus est Pater

Constructio con il senso di “struttura dell’enunciato” lo si ritrova sempre in Abelardo

• Petrus Abaelardus, LI Int. 6, 3, 181:
  • Vnde in nomine constructio incipit et in uerbo perficitur

Constructio nella descrizione delle funzioni dell’enunciato:

• Petrus Abaelardus, LI Int. 4, 40, 139:
  • Similiter, licet Socratem currere et Socrates currit idem dicant, diuersas tamen habent constructiones, quia et si dicam Possibile est uel Verum est Socratem currere uel ambulare, ualet constructio, sed non ita Possibile est Socrates currit; uel si dicam Si Socrates currit, Socrates ambulat, ualet, si uero dicam Si Socratem currere, Socratem ambulare, nil est

Constructio come sinonimo di sententia orationis: 

• Petrus Abaelardus, Dialectica, I, 3, De uerbo, 136:
  • At vero cum totius constructionis sententia pensatur ac simul verba in sensu alterius enuntiationis confunduntur, non iam singularum dictionum significatio attendenda est, sed tota magis orationis sententia intelligenda; atque in eo impropria dicitur orationis constructio quod eius sententia ex significatione partium non venit
• Petrus Abaelardus, LI Int. 10, par. 6, 308:
  • [6] Orationem quoque ab hac constructione omnino separat, quia ad hanc uariationem oppositionum constructio orationis non ualet, cum uidelicet orationes per finitum et infinitum uariari nequeant.
• Petrus Abaelardus, Dialectica, II, 1, De oratione, 148:
  • Quodsi ad veritatem orationis et in ipsis orationibus competens valet coniunctio, quanto magis in simplicibus dictionibus congrua servanda est constructio.
• Petrus Abaelardus, Dialectica II, 1, De perfectis et imperfectis, 148:
  • Competens enim est substantivi et adiectivi constructio, cum ad eumdem casum, ad idem genus et eumdem numerum copulantur
• Ars Laureshamensis (X-XI cent.): Expositio in Donatum maiorem, 31, 58
  • Sed sciendum est, quia in illis nominibus sit haec constructio, quae, quamuis singulariter efferantur, sensu tamen pluralia sunt

In relazione a vox e constructio vocum:

• Petrus Abaelardus, Introductiones paruulorum: Editio super Aristotelem ‘De interpretatione’, 125.
  • ‘Sed vox quidem.’ Affirmatio non erit una, sed erit una vox, id est una constructio vocum, affirmationes vero multae, id est materia multarum affirmationum
• Petrus Abaelardus, LI Int. 10, 8, 309.
  • Nam si in unam dictionem transiret, cum alicui apponitur, constructio quidem ualeret sicut cum dicitur Lignum est non albus homo et non-albus unum nomen est infinitum additum homini – iuxta quod Porphyrius etiam hanc inferentiam denegat: Si non est iustus homo, est non-iustus homo -; similiter cum dicimus non animal rationale, si non animal unum sit infinitum cui rationale apponatur, ualet orationis iunctura, et tale est Equus est non animal rationale, ac si diceretur Equus est nonanimal, quod, scilicet non-animal, est rationale, et est falsa propositio.

Costructio come sinonimo di ordinatio:

• Glossa Promisismus (f46, r2)
  • Oratio est congrua dictionum ordinatio, id est quiddam constans ex dictionibus congrue ordinatis: constructio est congrua dictionum ordinatio, id est proprietas quae inest dictionibus

Definizione di constructio sulla base della necessità di costruzione del discorso

• Grammatica Porretani (60)
  • Constructio ergo est rationa(bi)lis ordinatio dictionum ad componendam orationem

In riferimento all’ordine delle parole e alla formazione della constructio perfecta, specialmente se costituita di nome e predicato:

• Hugo de Sancto Victore, De grammatica 3, 105
  • Quapropter quia de partibus orationis que simplices sunt quantum in presenti uisum est consummasti superest ut ea quoque que de constructione earumdem dicenda sunt adicias
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica 4, 106
  • In omni ergo constructione perfecta nomen et uerbum principatum optinent et secundo pronomen quod uice nominis uerbo coniungitur
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica 4, 107
  • Item quidquid in constructione adicitur preter nomen et uerbum uel nominis uel uerbi determinatio esse uidetur cum priora sunt semper que determinantur quam ea quibus determinamus aliquid
• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, appendix: prologus I, 5.2.2, 229.
  • Dyasintetica est alia pars loquens de dictionum unitione siue coniunctione que dicitur constructio, id est constructibilium unio

Constructio e oratio come sinonimi:

• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, Appendix, prologus I, 6.1.1.1, 231
  • Si autem ille sermo sit complexus, sic est oratio uel constructio, de qua determinat actor in assignando illud capitulum, scilicet PENITET ET TEDET | (XXVII, 1)
• Kilwardby f. 59rb
  • Constructio est passio analoga sicut constructibile analogum. Et primo inuenitur in partibus declinabilibus, <posterius autem in indeclinabilibus [add. Ms Cambridge, Peterhouse 191, f. 147ra]> . Et inter declinabiles primo est constructio partium principalium sicut nominis et uerbi et posterius conuenit pronomini et participio

Riferimenti bibliografici

Bursill-Hall, G.L., S. Ebbesen & K. Koerner (eds). 1990. De ortu grammaticae: Studies in Medieval Grammar and Linguistic Theory in Memory of Jan Pinborg. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins

Cotticelli, P. 2021, “Constructio and related terms in Medieval grammars: toward a theory of syntax Perspectives on Language and Linguistics. Essays in honour of Lucio Melazzo , Palermo: University Press Springer , pp. 93-115

Covington, M.A. 1984. Syntactic Theory in the High Middle Ages. Modistic models of sentence structure. Cambridge: Cambridge University Press

de Libera, A. 1990. De la logique à la grammaire: Remarques sur la théorie de la determinatio chez Roger Bacon et Lambert d’Auxerre (Lambert de Lagny). In Bursill-Hall et al. 1990, 209–226.

Fredborg, K. M. 1981. Some Notes on the Grammar of William of Conches. «Cahiers de l’Institut du Moyen-Âge Grec et Latin» 37: 21–41

Fredborg, K. M. 1973. The Dependence of Petrus Helias’ Summa super Priscianum on William of Conches’ Glose super Priscianum. «Cahiers de l’Institut du Moyen-Âge Grec et Latin» 11: 1–57

Greule, A. (ed.). 1982. Valenztheorie und historische Sprachwissenschaft: Beiträge zur sprach-geschichtlichen Beschreibung des Deutschen. (Reihe Germanistische Linguistik, 42), Berlin: De Gruyter

Heinimann, S. 1963. Zur Geschichte der grammatischen Terminologie im Mittelalter. «ZRPh» 79: 23–37

Kelly, L. G. 2002. The Mirror of Grammar. Theology, philosophy and the Modistae. (Amster-dam studies in the theory and history of linguistic science. Series III, Studies in the history of the language sciences, 101). Amsterdam/ Philadelphia: Benjamins

Kneepkens, C.H. 1990. On mediaeval syntactic thought with special reference to the notion of construction. «Histoire Épistémologie Langage» 12/2: 139–176

Law, V. 1999. Grammar, in F.A.C. Mantello, A.G. Rigg (eds), Medieval Latin, an introduc-tion and bibliographical guide, Washington D.C.: The Catholic University of America, pp. 288–295

Pinborg, J. 1980. Can Constructions Be Construed? A problem in medieval syntactical theory «Historiographia Linguistica» 7/1-2: 201–210

Rosier, I. 1992. “La terminologie linguistique latine médiévale”, in S. Auroux (ed.), Histoire des idées linguistiques, V2: Le développement de la grammaire occidentale, 590–97

Rosier, I. 1993. Le commentaire des Glosulae et des Glosae de Guillaume de Conches sur le chapitre De Voce des Institutiones Grammaticae de Priscien. «Cahiers de l’Institut du Moyen-Âge Grec et Latin» 63: 115–144

Seidl, K. O. 1982. Quid sit dictionem regere dictionem: Aspekte der Verbalvalenz in Grammatiken des 12. bis 17. Jahrhunderts. In A. Greule (ed.), 271–290